Interactie, taalgebruik en kennisontwikkeling

Door: Jan Berenst (Lector Taalgebruik en Leren, NHL Hogeschool, Leeuwarden)

Berenst stelde dat de belangrijke rol van de taal in het proces van kennisconstructie door weinigen ontkend wordt. Over de vraag hoe taal en taalgebruik dan precies in dat proces fungeren, blijken nogal uiteenlopende opvattingen (en misvattingen) te bestaan in het onderwijs. Die (impliciete?) opvattingen hebben vaak grote consequenties voor de manier waarop er lesgegeven wordt en daarmee ook voor wat kinderen inhoudelijk ‘leren’.
Berenst stond in zijn lezing stil bij verschillende opvattingen en vervolgens lichtte hij op basis van onderzoeksbevindingen de rol van het taalgebruik (zowel mondeling als schriftelijk) voor het proces van kennisconstructie binnen een interactioneel kade toe. Aan de hand van enkele voorbeelden van klassengesprekken en van peer interactie in het basisonderwijs, rondom zaakvakthema’s, werden aspecten geconcretiseerd van de manieren waarop leerkrachten interactioneel (en dus in hun manieren van taalgebruik) kunnen bijdragen aan de kennisconstructie van hun leerlingen.

Leerstofborging in vraaggestuurd leren door digital mindmappen

Door: Harry Stokhof (Docent geschiedenis en sociale wereldoriëntatie, HAN)

• Download: Powerpoint Stokhof

De afgelopen jaren is er veel aandacht voor vormen van zelfsturend en onderzoekend leren. Leerkrachten willen aansluiten bij de nieuwsgierigheid en belangstelling van hun leerlingen en gebruik maken van de (digitale) mogelijkheden om leerlingen zelfstandig kennis te laten verwerven. Ondanks hoge verwachtingen t.a.v. de motivatie van leerlingen en de mogelijkheden om leerlingen te “leren leren”, vinden leerkrachten het moeilijk om vraaggestuurd leren te realiseren. Leerkrachten worstelen met dilemma’s als: hoe bepaal ik de doelen als ik leerlingen eigen leervragen laat formuleren? Hoe moet ik de diversiteit aan leervragen begeleiden? Hoe evalueer ik leervorderingen van leerlingen?

In de lezing stond Stokhof stil bij vragen als: wat is vraaggestuurd leren en waarom vraaggestuurd leren? Argumenten zoals eigen voorkennis als vertrekpunt, aansluiten bij de natuurlijke nieuwsgierigheid, eigen leervragen onderzoeken en zelf kennis construeren kwamen daarbij aan bod. Echter, dit geeft nogal wat uitdagingen voor leerkrachten. Immers, het ontwerpen van een eigen leeromgeving zonder of met weinig ondersteuning van een methode, het begeleiden van diverse organisatorische zaken, maar ook hoe leeropbrengsten geëvalueerd moeten worden, zijn complexe zaken.

Stokhofs promotieonderzoek is een ontwerpgericht onderzoek, verdeeld in drie fasen:

1. Ontwerpfase: een studie over het maken van een scenario om leervragen te begeleiden. Deze fase loopt van 2012-2014
2. Onderzoek naar effecten: een studie naar wat de kinderen van twee onderzoeksscholen leren van zo’n scenario. Deze fase loopt van 2015-2015
3. Implementatie: een studie naar wat nodig is om het scenario goed toe te passen. Deze fase loopt van 2015-2016

Het startpunt van het onderzoek lag op twee niveaus:

1. Leerkrachten. Leerkrachten dachten dat er meer te halen was uit de lessen/kinderen, vonden de begeleiding van leervragen erg intensief en wilden graag meer kennis over leervraaggedrag
2. De kinderen. Zij zijn zich nog niet volledig bewust van het doel van vragen stellen en moeten vaak nog vaardigheden ontwikkelen om tot het stellen van goede vragen te komen

Het middel om tot een scenario te komen, is het digitaal mindmappen. Het gebruik maken van digitaal mindmappen loopt via een bepaald stramien:

• Een thema wordt geïntroduceerd
• De collectieve voorkennis van kinderen wordt geïnventariseerd. Dit wordt gedaan via achtereenvolgens een woordveld, woordcluster en klassenmindmap
• De kinderen oriënteren zich op deze mindmap over de voorkennis en gaan eigen vragen bedenken. Een veelheid van vragen wordt bedacht en daarna in groepen besproken op relevantie, haalbaarheid en leerpotentie. Dit is de fase van collectieve verdieping in de kwaliteit van de leervragen
• De vragen die hieruit rollen, worden ingebracht in de klassenmindmap en leiden vervolgens tot onderzoek door de kinderen. De opgedane kennis wordt ook toegevoegd
• Tot slot wordt de voorkennis vergeleken met de opgebouwde kennis, zodat inzichtelijk wordt wat er geleerd is

Heeft u vragen over dit onderzoek? Stuur Harry Stokhof een e-mail.

Taal en kennisconstructie: samen schrijven bij de zaakvakken

Anke Herder (Onderzoeker Taalgebruik en Leren, NHL Hogeschool, Leeuwarden)

Onderwijs zonder taal is ondenkbaar. Taal is een middel waarmee we in geschreven en gesproken vorm met elkaar communiceren, maar het is ook een middel om te leren. Door met elkaar in gesprek te zijn over een onderwerp, bouwen leerlingen aan hun kennis. Zo biedt ‘samen schrijven’ twee interessante contexten voor leren: de schrijfactiviteit zelf (schrijven om te leren) en de interactie tussen de leerlingen. In deze workshop werd gekeken naar leerzame gesprekken rondom schrijftaken en de vraag hoe kennisconstructie tot stand kan komen. Dit werd gedaan aan de hand van videofragmenten van kinderen uit midden- en bovenbouw die samen teksten schrijven in het kader van een eigen onderzoek. Daarna werd nagegaan welke mogelijkheden het zaakvakonderwijs biedt voor kennisconstructie door samen schrijven, onder meer aan de hand van genres.

Taaluitdagend onderwijs in de zaakvakken

Resi Damhuis en Frank van Herwaarden (Lector en opleidingsdocent natuur & techniek, Marnix Academie Utrecht)

Het klinkt zo eenvoudig, interactie inzetten in het zaakvakonderwijs. Het verrijken van een les geschiedenis door middel van de inzet van een klassengesprek, of het verdiepen van de inhoud van een les natuur & techniek, door tijdens de proef prikkelende vragen aan de kinderen te stellen. Toch is het gemakkelijker gezegd dan gedaan. Hoe snel trekken studenten een dergelijk denkgesprek met de leerlingen niet als expert naar zich toe? En hoe vaak gebeurt het niet dat de interactie stokt, doordat ze niet de ‘juiste’, open denkvragen aan de leerlingen voorleggen?
Het lectoraat Interactie en taalbeleid heeft op de Marnix Academie de training Taal en Uitdagend (zaakvak)onderwijs ontwikkeld, die aan elke derdejaarsstudent aan wordt geboden. In deze workshop werden deelnemers meegenomen naar achtergronden, opbouw en werken van deze training. Ook werd nagedacht over mogelijkheden om de interactie in de eigen zaakvaklessen expliciet onder de aandacht van studenten te brengen. Nogmaals, het is gemakkelijker gezegd, dan gedaan.

Wetenschap en Techniek op de Pabo

Marja van Graft, Martin Klein Tank, Theo Beker en Anton Bakker (SLO, Enschede)

Wetenschap en technologie beperkt zich niet tot natuur en techniek, maar ook bij aardrijkskunde en geschiedenis is W&T goed inpasbaar. Ook aan de opleidingen wordt gevraagd om meer aandacht aan W&T te besteden. Waar liggen de kansen voor de opleidingen? Denk aan verbindingen met de Kennisbases die nu volop uitgewerkt worden in de opleidingen en de aandacht voor een onderzoekslijn binnen het curriculum met als doel dat studenten zich tot ‘reflective practitioner’ kunnen ontwikkelen. Na een inleiding over W&T werden met de deelnemers scenario’s uitgewerkt hoe W&T een realistisch onderdeel binnen het opleidingscurriculum kan worden.

Wereldburgerschap: vakoverstijgend én interactief!

Madeleine Vreeburg (Trainer burgerschap voor Samsam)

Pabo studenten weten (te) weinig van de wereld om hen heen. Alle ICT ten spijt zijn Pabo studenten niet allemaal super geïnteresseerd in wereld- thema’s zoals milieu, globalisering en mensenrechten. Docenten geschiedenis, aardrijkskunde en techniek zijn op zoek naar manieren om de wereld in de klas te krijgen, omdat de studenten van nu de kinderen straks moeten voorbereiden op een leven als wereldburger.
In de workshop werd aandacht besteed aan het concept wereldburgerschap: zowel de historische als de huidige posities werden verkend. Er werd vooral ingegaan op de manier waarop het wereldtijdschrift Samsam een rol kan spelen bij de ontwikkeling van studenten. Het blad Samsam is uitgegroeid tot een interactief platform waar kinderen worden uitgenodigd te participeren. De thema’s waar Samsam over gaat maken altijd deel uit van de leefwereld van kinderen (en Pabo studenten!): voedsel, beroepen, energie en kleding.

Werken met een scenario voor vraaggestuurd leren

Harry Stokhof (Docent geschiedenis en sociale wereldoriëntatie, HAN)

Vraaggestuurd leren vraagt veel van leerkrachtvaardigheden, onder andere: leren de controle los te laten en vertrouwen te stellen in leerlingen, zonder de regie te verliezen; leerprocessen leren te begeleiden vanuit een gedegen domeinkennis; zicht houden op leervorderingen van leerlingen en waar nodig bijsturen. De eerste stap om vraaggestuurd leren aan te kunnen bieden is het vaststellen van een kerncurriculum, d.w.z. een samenhangend geheel van kernconcepten ten aanzien van het onderwerp (of ook wel Big Ideas).
Door dit kerncurriculum te visualiseren in een mindmap krijgen leerkrachten en leerlingen inzicht in de relaties tussen kernbegrippen en kunnen leervragen zinvolle bijdragen leveren aan het gezamenlijke uitbouwen van kennis. Op deze grondprincipes is het scenario voor vraaggestuurd leren ontwikkeld. In deze workshop kregen de deelnemers een eerste praktische ervaring met het scenario voor vraaggestuurd leren, vergelijkbaar zoals de leerkrachten en de leerlingen dit in de onderzoeksscholen hebben gehad.

Burgerschap in groep 7 en 8

Bas Banning (ProDemos)

Hoe behandel je het thema burgerschap op een leuke manier in de les? Speciaal voor groep 7 en 8 ontwikkelt ProDemos – huis voor democratie en rechtsstaat – activerende werkvormen over democratie en politiek. Tijdens deze workshop gingen de deelnemers aan de slag met tien activerende werkvormen. Er werd kennis gemaakt met projecten als Kinderverkiezingen, Democracity en Ontdek het Binnenhof. In deze projecten maken leerlingen op speelse manier kennis met de gemeenteraad of de Tweede Kamer en ervaren ze zelf hoe de democratie werkt.