Eerst waren de onderzoekstools zoals Google Notebook LM vooral gericht op volwassenen, maar anno 2025 lijken de partijen die deze tools ontwikkelen en aanbieden toch ook meer te gaan kijken naar het kind, de jong-volwassene.

Juni 2025 verscheen een rapport bij het MIT, USA (Nataliya Kosmyna e.a.), dat de nodige stof deed opwaaien. Met ondersteuning van EEG-scans waren proefpersonen in verschillende condities gevolgd tijdens ‘onderzoeksactiviteiten’, en de bevindingen roepen vragen op wat de lange-termijn-effecten zouden kunnen zijn van het gebruik van AI. Een gemeten tendens is dat bij gebruik van AI er minder wordt ‘doorgedacht’ dan bij het werken zonder AI.

De twee AI-tools, Google NotebookLM en ChatGPT (Study Mode) worden al veel gebruikt in het veld, door onderzoekers, studenten, en inmiddels dus ook door middelbare scholieren (en soms ook leerlingen basisonderwijs).

Google NotebookLM is ontworpen om een AI-assistent te zijn, waarmee gebruikers (sneller?/beter?) conclusies kunnen trekken uit digitale bronnen en online informatie. Het verzorgt o.a. cross-refereren van meerdere bronnen en het maken van uitgebreide samenvattingen. Het is gebaseerd op de gegevens die je uploadt, dus je kunt de ‘AI-aandacht’ goed richten.

ChatGPT Study Mode is gericht op het helpen van studenten om grip te krijgen op nieuw materiaal. Het is ontworpen om deelname, zelfreflectie en bruikbare feedback aan te moedigen.

In de lerarenopleidingen willen we graag studenten ondersteunen bij het verkrijgen van een kritische houding, opdat zij op hun beurt in staat zijn hun leerlingen te helpen kritisch te zijn. Dan moeten we dus tools inzetten die dat bevorderen.

We worden dus door onderzoeken (zoals die van Kosmyna, 2025) gewaarschuwd dat als je er niet goed over nadenkt er zeker tegenovergestelde resultaten ontstaan ten opzichte van wat je wilt bereiken. Hier ligt dus een belangrijke taak, ook voor de lerarenopleiding. Wij houden hier de laatste ontwikkelingen bij:

• AI Algemeen
• AI Projecten

Russo e.a. (2025) zegt nog iets interessants wat betreft ‘generatieve AI’ (GenAI: AI waarbij ‘iets nieuws’ ontstaat). Bij het gebruik van technologie konden we tot nu toe volhouden dat de inzet van die technologie een menselijke/sociale keuze is. De opkomst van GenAI zorgt er voor dat die keuzes nu ook door technische systemen worden genomen. Het artikel legt uit dat dit proces kan leiden tot “competentie zonder begrip”, waarbij mensen in staat zijn complexe dingen te produceren met GenAI zonder de onderliggende principes te begrijpen. De auteurs waarschuwen dat we hierdoor het risico lopen dat technologie ons manipuleert en roepen op tot bewuste keuzes over de interactie met deze systemen om een gewenste digitale samenleving te creëren, in plaats van een onvermijdelijke.

Ja klopt, die laatste zin komt uit mijn NotebookLM (Vincent Jonker, 7-8-2025), maar toch geen verkeerde zin, vond ik. Ik onderstreep deze zin graag door hem te herhalen: “Als we ‘competentie zonder begrip’ kweken lopen we het risico dat technologie ons manipuleert en daarom roepen we op tot bewuste keuzes over de interactie met deze systemen om een gewenste digitale samenleving te creëren”.

(Net weer meegeschreven aan een EU Horizon voorstel ‘how digital tools and ai shape student learning, well-being and equity in european classrooms’, dus laten we bovenstaande gedachten ter harte nemen!)

Bèta-burgerschap – hoe ‘reageren’ vakdidactiek en algemene onderwijskunde op AI?

Nog een laatste gedachte bij dit alles, aangewakkerd door wat o.a. Drew Perkins (USA nascholing ‘Thought Stretchers’) daar over schetsen:
(Perkins, 2025).

Er zijn nogal wat claims over hoe ‘goed leren’ er uit moet zien, in relatie tot waar je wilt uitkomen (o.a. kritisch burgerschap). Ik houd er wel van om de claims van algemene onderwijskunde en vakdidactiek gewoon op te tellen, waarbij ik graag wel het accent blijf leggen dat in het ‘STEM’-gebied (bèta-vakken) het ‘bèta-accent’ vraagt om vakinhoud en vakdidactiek op dat gebied. Pas dan kun je je (in je doelen, in je onderwijs) sterker maken voor zaken als ‘bèta-burgerschap’. En generaliserend: dit is denk ik waar voor alle deelcompetenties van burgerschap (en werknemer en consument).

Het is dan belangrijk in de discussie over de inzet van (gen)AI welke vakdidactische en onderwijskundige vaardigheden ondersteuning vinden, en of de docent en het onderwijs in staat zijn om hier een goed evenwicht in aan te brengen.

Bij nader inzien vind ik dit plaatje dus ook niet zo goed gekozen. Het slaat de discussie plat in twee polen, de discussie hierover moet rijker zijn.

Literatuur

• Kosmyna, N., Hauptmann, E., Yuan, Y. T., Situ, J., Liao, X.-H., Beresnitzky, A. V., Braunstein, I. and Maes, P. (2025). Your Brain on ChatGPT: Accumulation of Cognitive Debt when Using an AI Assistant for Essay Writing Task (PDF) arXiv(2506.08872) doi:10.48550/arxiv.2506.08872.
• Russo, F. and Murtinu, S. (2025). Technologically Constructed Societies (PDF) Digital Society, 4(2) doi:10.1007/s44206-025-00220-8.

Verwijzingen

Vergeleken tools

• Google NotebookLM
• ChatGPT Study Mode

Het plaatje op deze pagina is gegenereerd met ChatGPT5 en bij het bronnenonderzoek is gebruik gemaakt van NotebookLM.

ELWIeR pagina’s over AI

• AI Algemeen
• AI Projecten

Interessante blogs/bronnen

• how-did-we-get-from-schools-kill-creativity-to-ai-kills-creativity-in-schools (John Moravec, 2025)
• ai-helpt-kritisch-denken-net-zo-weinig-om-zeep-als-onderwijsinstellingen-creativiteit (Wilfred Rubens, 2025)
• Spaarzaam gebruik van AI (Kennisnet, 2025)